Wsparcie sprawności językowych i komunikacyjnych u dzieci z zaburzeniami słuchu – wybrane metody pracy
Dziecko, które utraciło słuch lub niedosłyszy ma niebywałą trudność w nabywaniu mowy. Słuch jest podstawowym narzędziem odbioru mowy, a narząd słuchu jest jednym z najbardziej wyspecjalizowanych narządów czuciowych człowieka. U osób z uszkodzeniami narządu słuchu prowadzić można:
1. wychowanie słuchowe lub 2. trening słuchowy:
Ad. 1.
Wychowanie słuchowe dotyczy dzieci z uszkodzeniami słuchu, u których jeszcze nie rozpoczął się proces nabywania mowy. Za pomocą indywidualnie zaprogramowanych ćwiczeń słuchowych budowane są doświadczenia akustyczne w zakresie poszczególnych funkcji słuchowych, począwszy od reakcji na dźwięk i postrzegania go, poprzez różnicowanie, identyfikację i rozumienie dźwięków.
Ad. 2.
Trening słuchowy dotyczy dzieci, u których uszkodzenie słuchu powstało w okresie nabywania lub nabycia mowy.
Tu ćwiczenia słuchowe bazują na doświadczeniach akustycznych zdobytych przed momentem utraty zdolności słyszenia.
Metoda audytywno-werbalna jest sposobem postępowania terapeutycznego, mającym na celu uzyskanie optymalnego rozwoju języka mówionego za pośrednictwem uszkodzonego zmysłu słuchu. Wiodącą rolę w rozwoju mowy odgrywa zmysł słuchu, pozostałe zmysły odgrywają rolę drugoplanową, wspomagającą. Obecnie istnieją programy terapeutyczne tworzone przez wybitnych specjalistów, takich jak: S. Schmid-Giovannini (metoda całościowa), A. van Uden (metoda macierzyńska), Y. Csányi, W. Estabrooks, P. Guberina (metoda werbo-tonalna).
W metodzie całościowej Susanny Schmid-Giovannini opanowywanie języka przez dzieci opiera się na używaniu pełnych, poprawnych i nieuproszczonych pod względem gramatycznym zdań w naturalnych, powtarzalnych sytuacjach życia codziennego budowanych w kontaktach z matką. Autorka odrzuca wspomaganie i uzupełnianie komunikacji gestem, mimiką i ruchami ciała, w uzasadnionych sytuacjach ograniczenia percepcji słuchowej powinny być kompensowane przez percepcję wzrokową (czytanie mowy z ust).
Istotą metody macierzyńskiej Anthony’ego van Udena jest budowanie doświadczeń językowych dzieci w kontaktach
z matką. Metodę tę cechuje podejście dialogowe, ponieważ sprawności językowe i komunikacyjne opanowywane są
w spontanicznej konwersacji. W budowaniu pełnych i poprawnych pod kątem gramatycznym struktur dialogowych wykorzystać należy strategię podchwytywania (rozpoznawanie intencji i stanów emocjonalnych dziecka, o których informuje za pomocą symptomów i sygnałów niejęzykowych) oraz grania podwójnej roli (nazwanie intencji dziecka
i przedstawienie ich w formie dialogu: mówienie za siebie i za dziecko).
W koncepcji wychowania słuchowo-werbalnego Yvonne Csányi dopuszcza się uzupełnianie percepcji słuchowej
o bodźce wzrokowe (nie mogą być jednak dominujące). Metoda ma charakter całościowy – w nauczaniu dzieci wychodzi się od znaczących całości językowych zróżnicowanych pod względem intonacyjnym i rytmicznym, stopniowo przechodząc do coraz mniejszych jednostek językowych. Codziennym czynnościom pielęgnacyjnym, zachowaniom dziecka powinna towarzyszyć mowa. Autorka podkreśla ogromną rolę dźwięków z otoczenia, śpiewu, muzyki. W modelu tym wykorzystuje się w uczeniu dzieci strategię przekształceń językowych (unikanie uświadamiania gramatycznego na korzyść treści komunikatu) oraz strategię automatyzacji form gramatycznych (stosowanie struktur językowych bez nazywania kategorii gramatycznych).
W metodzie audytywno-werbalnej w ujęciu Warrena Estabrooksa wykorzystuje się następujące strategie i techniki: stawianie pytań typu „Co słyszałeś?”, uważne obserwowanie dziecka, czekanie i (lub) pauzowanie, nasłuchiwanie odpowiedzi, pytanie o definicję lub jej dostarczanie, etykietowanie ze względu na kategorię, powtarzanie zwrotów, szeregowanie opozycji, używanie naturalnych gestów, wykorzystywanie podkreśleń akustycznych, używanie umownych gestów lub wskazówek ręcznych.
U dzieci z uszkodzonym narządem słuchu niezwykle istotne jest wczesne rozpoznanie wady słuchu (np. dzięki przesiewowym badaniom słuchu), wczesne zaaparatowanie (przy pomocy aparatów słuchowych, implantów ślimakowych) oraz wczesne wdrożenie wychowania słuchowego lub treningu słuchowego, aby jak najwcześniej stymulować rozwój języka i komunikacji.
Przykładowe kierowane ćwiczenia słuchowe stosowane w procesie wychowania słuchowego, które można przeprowadzić także w domu:
Ćwiczenie reakcji na dźwięk warunkowanej reakcją motoryczną.
Pomoce używane do wykonania ćwiczenia to np.: bębenek, klocki, pudełko. Dziecko, aby wykonać ćwiczenie, musi się do niego przygotować, czyli odkryć regułę zabawy poprzez obserwację zachowań dorosłych, naśladownictwo
lub zabawę kierowaną. Prowadzący zajęcia (terapeuta, jeden z rodziców) na oczach dziecka ma uderzać mocno
w bębenek. Dorosły (drugi rodzic) czeka na dźwięk, trzymając przy uchu klocek. Po pojawieniu się dźwięku opiekun wrzuca klocek do pudełka. Wszyscy dorośli reagują radośnie na pojawienie się dźwięku, np.: „Jest! Słyszę!”, gestem wskazując na ucho jako znak tego, że usłyszeli dźwięk. Terapeuta po chwili sygnalizuje, że jest cicho – kładzie palec
na ustach, oznaczając tym gestem, że nie ma dźwięku, mimiką i rozkładaniem rąk oraz intonacją podkreśla, że nic nie słychać. Następnie wypowiada polecenie: „Słuchaj!”, wzmacniając je gestem wskazywania na ucho. Ponownie następuje prezentacja dźwięku bębenka oraz przytoczone wcześniej zachowania dorosłych; po pewnym czasie klocek jest wrzucany ręką dziecka, kierowaną przez rodzica. Gdy dziecko zrozumie zasadę zadania należy przejść do etapu właściwego, w którym dźwięk podawany jest z tyłu, tak by dziecko nie widziało momentu prezentacji dźwięku.
Ćwiczenie identyfikacji dźwięków otoczenia.
Pomocami, których należy użyć, są nagrane odgłosy zwierząt, np.: śpiew ptaków, muczenie krowy oraz obrazki przedstawiające ptaki i krowę. Zadaniem dziecka jest wskazanie odpowiedniego obrazka po usłyszeniu zaprezentowanego odgłosu zwierzęcia. Początkowo należy prezentować tylko dwa dźwięki, później można poszerzać zbiór dźwięków. Trzeba pamiętać o dobrej jakości prezentowanych nagrań oraz ich naturalności.
Praktyczne wskazówki dla rodzica:
• podczas zajęć dorośli powinni siedzieć obok dziecka,
• należy mówić do dziecka w jak najbliższej odległości od mikrofonu aparatu słuchowego / implantu,
• głos kierowany do dziecka powinien mieć regularny poziom głośności, być bogaty pod względem intonacji i rytmu,
• należy zminimalizować szum otoczenia,
• zwiększyć liczbę powtórzeń,
• używać naturalnych gestów, a także gestów umownych,
• uważnie obserwować dziecko,
• uczyć czekania, pauzowania,
• wykorzystywać podkreślenia akustyczne,
• stawiać pytania typu: „Co słyszałaś? / Co słyszałeś?”.
opracowała: mgr Kamila Radkiewicz
na podst. rozdziału: „Metoda audytywno-werbalna” Anity Lorenc, Zdzisława M. Kurkowskiego, zawartego w książce: „Surdologopedia. Teoria i praktyka” pod red. nauk. Ewy Muzyki-Furtak (seria: Logopedia XXI wieku)